یادداشت به مناسبت روز جهانی ماما
جایگاه ماما تقریبا در تمام دنیا شناخته شده و با اهمیت است. ماهیت تعیین روز جهانی به نام یک حرفه یا شاید بیشتر یک جایگاه اجتماعی خود نشانه از همین مسئله است. مسئله دیگر نوع نگاه جوامع به این جایگاه است. نگاهی که گاها در قیاس حرفه ای چون متخصصین زنان و زایمان شکل میگیرد یا از جامعه تخصصی غالبا ناراضی خود. در این یادداشت پس از بررسی شاخص های نقش آفرینی این حرفه به ارزیابی عملکرد فنی حرفه یا صنعت مامایی در کشورهای مختلف با تفکیک قید توسعه یافته یا درحال توسعه پرداخته شده است.
سازمان بهداشت جهانی و کنفدراسیون بین‌المللی مامایی در سال ۱۸۹۰، پنجم می را به‌عنوان روز جهانی مامایی انتخاب کردند و این نام‌گذاری از سال ۱۹۹۲ رسمی شد. جهان هر ساله این روز را گرامی می‌دارد و آن را بهانه‌ای می‌داند برای توجه بیشتر به این حرفه و البته فرصتی برای واکاوی نقطه‌ای که در آن ایستاده. به‌طور معمول خیلی‌ها واژه ماما را برابر با زایمان طبیعی و مراقبت‌های دوران بارداری می‌دانند ولی حقیقت این است که مامایی ترکیبی است از علم و هنر که فراتر از زایمان، برای هر جامعه‌ای از جمله ایران مهم است. اهمیت این حرفه را از شعارهایی که هر ساله برای این روز انتخاب می‌شود، می‌توان فهمید. «زنان و نوزادان: قلب مامایی»، «ماما، مادر، خانواده، یاران زندگی»، «ماماها، مادران و خانواده‌ها: همراه هم در طول زندگی»، «ماماها راه را با مراقبت با کیفیت هدایت می‌کنند»، «ماماها، مدافع حقوق زنان»، «سرمایه‌گذاری بر روی ماماها، بهبود کیفیت شاخص‌ها»، «دنبال‌کردن جزئیات؛ سرمایه‌گذاری روی ماماها» بخشی از شعارهای این سال‌ها است که نقش پررنگ مامایی در شاخصه‌های سلامت یک جامعه و درنهایت پیشرفت آن را نشان می‌دهد.
یک ماما نه‌تنها در آموزش دوران بارداری و فرایند زایمان و افزایش نسل بلکه در آماده‌کردن والدین برای پذیرش وظایفشان در برابر کودک، تنظیم خانواده و مراقبت از کودک، تشخیص بیماری‌های زنان، درمان بیماری‌های شایع دستگاه تناسلی، انجام تست غربالگری سرطان سینه و دهانه رحم، بهبود میزان شیردهی و پیامدهای روانی‌اجتماعی آن، درمان مشکلات پیری هم ایفای نقش می‌کند. به‌عبارتی، خدمات مامایی بسیار گسترده‌تر از آن است که امروزه در اذهان وجود دارد. ماما سلامت زندگی یک انسان را از ابتدا تا انتها، آن هم در ابعاد مختلفی از جمله باروری، مشاوره و آموزش پوشش می‌دهد.
با این توضیحات، ماماها نقش مؤثری در کاهش مرگ‌ومیر مادران و نوزادان دارند و این وقتی مهم‌تر می‌شود که بدانیم شاخص مرگ‌ومیر مادران در اثر عوارض بارداری و زایمان، یکی از مهم‌ترین شاخص‌های توسعه جوامع است. طبق آمار سازمان بهداشت جهانی، خدمات مامایی باکیفیت میزان مرگ‌ومیر مادران، نوزادان و مرده‌زایی را تا بیش از ۸۰ درصد و زایمان و تولد زودرس را تا ۲۴ درصد کاهش می‌دهد. هم‌چنین طبق تحقیقات به‌دست‌آمده، جهان از سال ۱۹۹۰ شاهد کاهش مستمر روند مرگ‌ومیر مادران و نوزادان بوده چراکه در این مدت زنان زیادی مراقبت‌های مامایی را دریافت کرده‌اند. آمارها می‌گویند این مراقبت‌ها از ۶۷ درصد در سال ۲۰۱۰ به ۷۹ درصد در سال ۲۰۱۷ رسیده بوده است. علاوه‌بر این، بر اساس بررسی‌های سازمان بهداشت جهانی، ماماها می‌توانند ۸۷ درصد از کل خدمات اساسی بهداشت جنسی، تولیدمثل، خدمات بهداشتی و سلامت مادر و نوزاد را ارائه دهند. هم‌چنین در پیشگیری و درمان فیستول زایمان که تأثیرش بر زنان فاجعه‌بار است و تعداد زیادی از زنان را درگیر خود می‌کند، نقش مهمی دارند. حتی وجود آن‌ها در صنعت گردشگری پزشکی نیز بسیار تعیین‌کننده است و هم‌چنین به‌واسطه انجام زایمان طبیعی باعث می‌شوند در اقتصاد کشور صرفه‌جویی شود. به علاوه، آن‌ها نقشی اساسی در تولید و افزایش نسل و جمعیت در هر جامعه‌ای ایفا می‌کنند و این نقش وقتی بیشتر به چشم می‌آید که متوجه باشیم کشور بدون جمعیت جوان، یعنی کشور بدون ابتکار و پیشرفت و هیجان و شور و شوق. در کنار این‌ها، ماما می‌تواند در مراقبت‌های حساس فرهنگی نیز تأثیرگذار باشد. جلوگیری از مثله‌کردن دستگاه تناسلی زنان، حمایت از زنانی که خشونت جنسیتی دیده‌اند و در اختیار گذاشتن خدمات بهداشت باروری برای نوجوانان از جمله اموری هستند که ماماها در آن‌ها مداخله می‌کنند. در واقع آن‌ها مدافعان حقوق زنان هستند؛ زنانی که به‌عنوان مربی نسل‌های آینده، جایگاه کلیدی‌تری را در سازندگی و مدیریت سلامت خانواده به‌عهده دارند و به‌تبع این، تأثیر سلامتی آن‌ها در روند توسعه سلامت و درنهایت پیشرفت جامعه انکارناپذیر است چراکه نظام سلامت یکی از شاخصه‌های اصلی مسیر صعود جوامع است و البته به‌گفته سازمان بهداشت جهانی، ماماها نه‌تنها در شاخص سلامت بلکه در ۵۲ شاخص حیاتی نقش بسیار مهمی دارند. طبق این تفاسیر، امروزه مامایی به حرفه‌ای علمی و صنعتی اثرگذار تبدیل شده که ارتقای آن، آینده‌ای روشن را برای جوامع به‌دنبال می‌آورد لذا بها دادن به جایگاه ماما در نظام سلامت در واقع اهمیت به رشد جامعه است. در همین راستا، تفاوت گفتمان‌های پیشرفت و توسعه و اثرشان در این حرفه، یکی از مباحث اصلی در میزان رشد جامعه و تأثیر مامایی در آن است.
مامایی در کشورهایی مثل آمریکا، آلمان، فرانسه، کانادا، ژاپن و انگلیس اهمیت زیادی دارد به‌گونه‌ای که این کشورها بهترین مقاصد مهاجرتی برای ماماها محسوب می‌شوند و از پیشرفته‌ترین تکنولوژی‌های پزشکی و خدمات درمانی برخوردار هستند. آلمان سیاست‌های خاصی برای جذب نیروهای متخصص ماما در نظر دارد. هرچند این سیاست‌ها در هر استان متفاوت است اما به‌طور کلی ماماها از زمان شروع فعالیتشان تحت پوشش بیمه هستند، می‌توانند مستقل از آموزش رسمی پزشکی آموزش ببینند و کار کنند و مهم‌تر از همه این فرهنگ که ماما تنها در به‌دنیاآوردن نوزاد نقش ندارد، در عمل نیز اجرا می‌شود. زنان زیادی در دوران بارداری، شیردهی و حتی هنگام زایمان در منزل خود تحت مراقبت یک ماما هستند. در انگلستان نیز ماماها تمام فرایند زایمان و شیردهی را انجام می‌دهند و پزشک تنها در موارد خاصی دخالت دارد. نظام درمانی بریتانیا بسیار قدرتمند است چراکه دولت از مالیات مردم و درآمدهای عمومی برای تأمین سلامت شهروندان استفاده می‌کند. تسهیلات ویژه‌ای برای مهاجرت ماماها وجود دارد مثل نیازنداشتن به مدرک زبان، بلیط رایگان، پرداخت هزینه ویزا و امکان تحصیل رایگان فرزندان ماماها. در این کشور ماماها به‌صورت پاره‌وقت کار می‌کنند و بقیه زمان خود را به مطالعه و انجام تحقیقات اختصاص می‌دهند. در ژاپن تعدادی از ماماها برای انجام زایمان در منزل مجوز رسمی دارند و علاوه‌بر آموزش مادران، به آموزش خانواده هم می‌پردازند. خیلی از ماماها کانادا را به‌دلیل امنیت شغلی بالایی که دارد برای مهاجرت انتخاب می‌کنند. بیمه بیکاری یکی از مزیت‌های کانادا برای ماماها است. به‌طور کلی، در این کشورها ماماها بعد از فارغ‌التحصیلی در آزمون ملی مامایی شرکت کرده و تنها در صورت کسب رتبه قبولی می‌توانند مشغول به کار شوند، ماماهایی که برای خدمت به مناطق محروم می‌روند تسهیلاتی مثل بورسیه ادامه تحصیل و پرداخت هزینه‌های اقامت دارند، نظام ثبت الکترونیک و پرونده سلامت بیماران توسط دولت‌ها تنظیم می‌شود، مرز بین ماما و متخصص زنان در این کشورها کاملا مشخص است، ماماها در صدر نیازهای زنان هستند و فقط در موارد خاصی به متخصص زنان رجوع می‌کنند. هم‌چنین در این کشورها هدف از آموزش برنامه مامایی نه‌تنها ارائه خدمات که بالابردن دانش و مهارت ماما در سطح بین‌المللی است، روش‌های آموزشی متفاوتی برای ماماها اتخاذ شده به‌طور مثال واحدهای عملی‌شان بیشتر از تئوری بوده و مدل برنامه درسی حل مسئله است و تمرکز نیز بر روابط بین ماما و مادر است.
با وجود این کشورها اما اهمیت و جایگاه مامایی در خیلی از نقاط جهان به‌ویژه کشورهای درحال‌توسعه آن‌طور که باید و شاید، مورد توجه نیست تا جایی که کمتر کسی از اهمیت این حرفه در دوران بارداری و قبل و بعد از آن آگاهی دارد. شاهد این ادعا نیز آمارهایی است که سازمان ملل متحد منتشر می‌کند. طبق بررسی‌های آژانس بهداشت جنسی و باروری این سازمان، ۳۰۳ هزار زن و ۲.۷ میلیون نوزاد تازه متولد شده در سال ۲۰۱۵ درگذشتند که امکان جلوگیری از این مرگ‌ومیرها وجود داشت. هم‌چنین هر ساله صدها هزار زن در دنیا می‌میرند و میلیون‌ها نفر از عفونت‌ها و ناتوانی‌های ناشی از پیشگیری بارداری رنج می‌برند که با خدمات مراقبتی باکیفیت می‌توانند نجات پیدا کنند و بیشتر این آمارها را کشورهای درحال توسعه پوشش می‌دهند. بسیاری از این کشورها با کمبود ماما مواجه هستند، میلیون‌ها زن نوزاد خود را در مراکز درمانی به‌دنیا نمی‌آورند و از مراقبت‌های بعد از زایمان مناسبی برخوردار نیستند. طبق بررسی‌های آژانس بهداشت جنسی و باروری، در این کشورها چالش‌های بسیاری برای افزایش میزان خدمات مامایی وجود دارد. با وجود ساعات کاری زیاد و مسئولیت‌های سنگین ماماها، دستمزد آن‌ها پایین است و به‌اندازه کافی حمایت نمی‌شوند. هم‌چنین تعصبات جنسیتی در این مشکلات نقشی اساسی دارند.
با وجود این، آمارها نشان می دهند نرخ رشد جمعیت که از حیاتی‌ترین دستاوردهای یک جامعه است و به‌صورت مستقیم با صنعت مامایی ارتباط دارد، در کشورهای توسعه‌یافته وضعیت خوبی ندارد. آمریکا با نرخ رشد 0.97 ، کانادا با 0.9 ، فرانسه با 0.49 ، بریتانیا با 0.48 ، ژاپن با 0.02 – و آلمان با 0.07 – از بسیاری کشورهای توسعه‌نیافته دنیا مانند افغانستان، فلسطین، اردن، یمن، سومالی و آنگولا عقب هستند. با این بررسی‌ها این سوال اساسی مطرح می‌شود که چرا و چطور با وجود این حجم از خدمات در این کشورها نرخ رشد جمعیت پایین است؟
پاسخ به این سوال مسلتزم بررسی همه‌جانبه عملکرد این کشورها است اما آنچه که واضح است نگاه سرمایه‌محور به حرفه مامایی و اساسی‌تر از آن، به زن و خانواده در فرهنگ حاکم بر حکمرانی این کشورها است که در واقع برآیندی از گفتمان توسعه است. بنابر این گفتمان است که امروزه راحت‌طلبی، حق سقط جنین، حق ثبت اختراع رحم مصنوعی، غربالگری جنین، حق زن بر بدن خود، بارداری مردان، غیرقانونی کردن روز مادر، مادران اجاره‌ای و همجنسگرایی از قبیل مواردی هستند که در این کشورها مطرح شده اند. ایران از جمله کشورهایی است که مخالف این دیدگاه و مدعی تلاش در جهت رسیدن به گفتمان پیشرفت است که مامایی را نه صرفا مایه افزایش رفاه مردم بلکه عاملی برای تکامل ظرفیت وجودی و تعالی معنوی زن و خانواده می‌داند. این ادعا در نظام سلامت و با طرح تحول نظام سلامت نیز دیده می‌شود اما با این حال چالش‌های زیادی نظام سلامت از جمله حرفه مامایی را در کشور نشانه گرفته‌اند. مستقل‌نبودن مامایی از علوم‌پزشکی و قائل‌نبودن مرز بین متخصص زنان و ماماها، نداشتن بیمه مناسب، شیفت‌شب‌های طولانی، درآمد ناکافی در مقابل کار طاقت‌فرسا و ارزشمند، کامل اجرانشدن طرح سختی کار، نشناختن نقش و جایگاه واقعی ماما، منابع درسی فشل و غیرتخصصی، معتبر نبودن مهر ماماها برای آزمایشگاه‌ها و نبودن آزمون‌های قبل از شروع کار از جمله مشکلات اساسی ماماها در ایران هستند. آن‌ها شاید ده درصد حقوق متخصصان زنان را هم دریافت نکنند و این یکی از عواملی است که باعث شده خیلی‌هایشان قید کارکردن را بزنند. طبق آماری در سال ۱۳۹۸، ۳۶هزار ماما در سازمان نظام پزشکی عضو بودند اما فقط ۱۸هزار نفر در مراکز درمانی فعالیت داشتند. این توجه‌نکردن‌ها باعث شده صنعت گردشگری زایمان و توریسم درمانی نیز آن‌طور که می‌تواند برای کشور آورده نداشته باشد. با وجود این مشکلات، بررسی‌ها نشان می‌دهند اقدامات خوبی در این زمینه انجام شده که هر منصفی را به مسیر پیشرفت امیدوار می‌کند. رایگان‌شدن زایمان طبیعی و اختصاص‌دادن ضریب کاری به عاملان این فرایند که جزئی از طرح تحول نظام سلامت هستند از جمله اقدامات مؤثر برای تقویت حرفه مامایی در کشور محسوب می‌شوند. هم‌چنین ورود کتاب مامایی مایلز به منابع درستی مامایی در سال۹۱، کاهش ۲۱ درصدی شاخص مرگ‌ومیر مادر و نوزاد از ۱۹۹۰ تا ۲۰۱۱ و کاهش مرگ نوزادان زیر پنج سال در نیمه‌دوم سال ۹۹ از تحولات روبه‌رشد در زمینه مامایی و در مسیر گفتمان پیشرفت این حرفه هستند. اما آنچه که از وضعیت فعلی کشور مشخص است نداشتن درک درستی از گفتمان پیشرفت و نبود برنامه‌ای اجرایی جهت عملیاتی کردن این الگو در حرفه مامایی است. حقیقت این است که جهان و از جمله ایران برای رسیدن به درک درستی از حرفه مامایی و اتخاذ روش مناسبی برای توجه به ملزومات آن، راهی طولانی در پیش دارند.
درباره نویسنده
دیدگاهتان را بنویسید